Processus verbalis terremotus
Anno Domini millesimo quingentesimo octuage(n)simo, feria quarta post festivissimum Resurrectionis dominicae diem quae erat sexta mensis aprilis, circa horam sextam serotinam, mari estuante et ejus fluxu resumpto, terra contremuit vi tam celeris exhalationis ut, in eodem momento, Boloniae et pluribus in locis etiam triginta vel quadraginta leucarum intervallo ab invicem distantibus terremotus sit factus spatio semi quadrantis unius horae vel circiter.
Quaequidem exhalatio in visceribus terrae coactata, sibi viam querens qua egredi posset, frequentissimis concussionibus terram non solum commovit sed etiam omnia urbis edifficia, quantumvis solida et perinde ac folia vento agitata commoveri solent.
Tandem per crebram terrae concussionem sibi viam parans, cum impetu mago e cavernis terrae egrediens quibus invito detinebatur, per aerem sese dispersit et resolvit in vapores viscosos et fumosos, sonum cum sibilatu emittens murmuri et stridori plurimorum curruum grave aliquod pondus (aliquod pondus) vehentium similem.
Quod si hujusmodi excussiones longioris fuissent morae, non dubium est quin majora intulassent damna et eo magis tremor fuisset nocibilior qui sufficiens erat ut homines stupore consternatos atque hoc horrendo spectaculo attonitos vita privaret, attenta praesertim talium excussionum vi et violentia.
Quarumquidem furori omnia corpora inferiora omnino cedebant se earum imperio submittendo ac imprimis tota haec massa terrae et quae illius circuitu continentur tanquam pila palmaria super reticulo saltitans commovebatur ita ut pene videretur sese aperire velle et omnia in ea contenta deglutire.
Et consequenter totum corpus sacrarum aedium Divae Virginis Mariae Bolonensis, omni phantasmatis specie seclusa, visum est a terra ad ipsius motum saepius sursum elevari sine tamen loci sui consueti dimotione.
Campanilis piramis huc atque illuc vagans ad occasum tendens culmen turriculae loco capitulari fere contiguae ab Anglis, dum Boloniam obsiderent, aliquibus in suis partibus bombardarum ictibus ventilatae in precipitium init.
Similiter quam plurimi lapides tum in choro et nam ecclesia, tum in capellaniis adjacentibus sine ullius lesione corruerunt, ruinis inde emergentibus pro ducentis aureis minime reparandis.
Domus particularium similem passae sunt terremotum. In aliquibus vasa et alia supellectilia magno tremitu in terram ceciderunt, mensae cum his qui recumbebant visae sunt elevari fere altitudine duorum pedum et vitra coram eis apposita frangi.
In quibusdam caveis cadi vino pleni a fulcimentis sui dimoti rataverunt.
Ac certe res parva ac notatu digna : caminus domus episcopalis in quatuor divisus partes mox in pristinum statum reductus est. In domibus aggrestium vas lacte plena. […] [ note 1]
Equi, jumenta, vaccae et alia bruta animalia super terram prosiliebant et volutabantur huc atque illus vagantia perinde ac si aliquo furore fuissent agitata. Equi et jumenta […] [ note 2], vaccae mugiebant, oves ballabant, canes latrabant et reliqua voces juxta propri[etatem] sibi a natura destinatam emittebant.
Cuniculi in cavernis suis latitantes et ob attoni[ ] terrae inde egredientes super terram jacebant fere exanimes. Similiter et lepora. Flumina occasione tam superbae commotionis inundaverunt ; pluribus in ecclesiis camp[anae] sonuerunt ; castella, moenia et alia edifficia solidiora visa fuere vagari movenda tremore ; sepes, rubos et arbores eradicari et a suis locis dimoveri.
Sed illud cer[to] miraculo non caret et in quo Dei apparet mira potestas quem vult percutientis et cujus vult miserentis et conservantis, quod a viris fide dignis relatum extitit Caleti evenisse, videlicet, custode urbis cum sua uxore tunc cenante, turris in qua cenabant in duas divisa est partes quarum una cum gradibus corruit, reliqua remanente integra et super qua convivantes assisedant [ note 3] mitu[m] in modum attoniti. Sed scalarum subsidio et cordarum protinus illis traditarum evasere illaesi e tanto periculo.
His ita transactis universa plebs Bolonensis tot eminentibus malis perterrita mortisque instantia potius concussa quam ulterioris vitae spe freta, relictis mensis ab his qui recumbebant, domibus suis paertis, nemin[ ] reservato a minimo usque ad maximum, mox ad ecclesiam tanquam ad sacram anchora[m] confugit tremebunda, clementissimam precatura divinam majestatem hi saut similibus verbis ipsam alloquendo :
"O Deus maxime, optime et potentissime, si humilibus et devotis precibus humanitas divinorum suffragiorum promereri possit auxilium et a te exaudiri debeat, nos ad presens penitentes et ob omnes fragilitates offensasque preteritas dolentes, te invocamus ut deitas tua incomprehensibilitis nos liberet ab his periculis, ita vitae nostrae cursum alio meliori fine terminare valeant.
Si, ut filius tuus dilectissimus promisit, querendo invenimus, pulsando aperitur, petendo accipimus, nunc flentes et gementes te querimus, fac ut inveniamus, ad aures misericordie tuae plusamus, fac ut paeriantur, indulgentiam peccatorum nostrorum petimus, fac ut eam obtineamus.
O summe pater eterne, rector celi et terrae, si denique humillimorum servorum tuorum orationes mereantur exaudiri, te supplicamus ut hanc quam ad te fundimus orationem exaudire velis cum ipsa sit fundata sub spe firma obtinendi id quod postulamus et prosequimur, nempe ut benevolum tot mali[s] et periculis quibus undique agitamur adhibeas remedium, iracundiae tuae flagella a nobis procul amovendo.
Non dubium est, pater clementissime, te tua benignetate promptissimum ad suppetias his ferendum qui in sinceritate cordis tuum implorant auxilium et indubie credimus potestatem t(u)alem ut omnia corda desolata a te omnimodam suscipiant consolationem et in optimam reducantur spem. Hac igitur spe freti, ad te confugimus qui cor contritum et humiliatum despicere non consuevisti, lamentabile voce conclamantes "Parce, Domine, parce populo tuo quem pretioso sanguine tuo redemisti, ne in eternum irascaris nobis".
Prelibati autem domini mei de capitulo, fusis suis particularibus precibus, minime ignari orationes publicas esse maioris ponderis et auctoritaris quae ab his qui sortis sunt Domini, qui quanto digniores sunt tanto fac[ ] pro quibus necessitatibus clamant exaudiuntur, muneris sui non immemores, ad augendam et eo amplius excitandam fidelis populi devotionem, hos versus « Domine, non secundum peccata nostra facias nobis », etc. ad impetrandam veniam feracissi[mam] per duos juniores pueros chorales decantari jusserunt ante venerabile sacramentum corporis Christi, ut, sicut ex ore infantium et lactentium laus Dei perficitur, ita eorum organo venia impetraretur.
Quiquidem versiculi vocum dictorum infantium modulo cum omni devotione et reverentia decantati, choro illis respondente per ultimum versiculum, tantam vim et efficaciam in conspectu Altissimi creduntur heb[ ] ut, quemadmodum olim David citharae suae dulci sono spiritum malignum fegav[it] a Saule et convaluit, ita horum versiculorum cantu lugubri visus est ipse ex tempore placatus.
Nihilominus, populo in suis perseverante orationibus, coram reverenda Deiparae Virginis Bolonensis imagine decantata fuit antiphonia "Salve regina misericordiae", etc. cum collecta ad hoc propria ad suffragia illius implorand[a] ut humillimas fam[u]lorum famulorumque suorum preces unigenito filio suo Jes[u] […] [ note 4] lachrimarum prae cordis amaritudine sponte distillantium prout in personis integritatis vitae et conscientiae purae animadversum fuit in signum verae penit[ ]cum ipso clero cooperante et eundem suis peculieribus concomitante orationibus ex cordis penetralibus proficiscentibus clamante et in hanc vocem erumpente "Misericordia, misericordia Dei nobis propitia".
Et tunc adimpletum est ut errantibus medicina fuerit ingenua confessio. Nam, precibus cujusque quam devotissime fusis, minime ulterius auditus fuit et visus hujusmodi terremotus, nisi aliquantulum circa decimam aut undecimam horam, sed pauci admodum audierunt et sic unusquisque divina protectione munitus ad proprios lares remeavit.
Caeterum, quamvis hujusmodi excussiones terrae non duraverunt, ut supradictum est, nisi per semiquadrantem unius horae et omnino desierunt, tamen illarum tremor et stupor ita quorumdam mentibus per non paucos dies adhesit et tanquam aliquem caracterem impressit ut, quotiescumque quidpiam murmuris et tempestatis audiebant sive die sive noctu, certo putarent impetum et vim ipsarum auribus suis insonare.
Luce autem matutina subsequente, prelibati domini pro actionibus gratiarum supremo rerum artifici pro virili parte referendis qui populum suum a tanto et tam notissimo simul et eminentissimo periculo eripuerat, matura deliberatione praehabita, decreverunt et statuerunt generales fieri supplicationes allis omnibus retroactis (si fieri posset) celebriores, per capparum [ note 5] et reliquiarum deportationem antiphonarumque ad hoc propriarum decantationem necnon exhortationem per dominum magistrum) Franciscum Pasquier, conventus fratrum predicatorum Belvacenses religiosum et priorem, quadragesimae novissimae concionatorem, in ecclesia parrochiali Divi Nicolai in burgo Bolonense fiendam ut husjusmodi rebus et solemniis sacris plebs simplex et rudis ad invisibilia Dei mentem et ad penitentiam sinceram adduceret, reconciliatione cum Deo et hominibus integre facta, omnipotentis Dei gratiam indubie promereri posset.
Verum enimvero ne quis earum ignarus esset supplicationum maiores campanae domus urbis Bolonensis (quarum sonitu solet populus certior fieri de his quae recenter et de novo gerenda sunt) hora sexta matutina sonuerunt ad congregandum populum. Circiter vero horam nonam, celebrata prius maiore missa de "Recordare", totus clerus processit ad Divi Nicolai edes, summo cum apparatu, nempe cappis pretiosissimis indutus, presertim canonici et nonnulli alii, presbiter autem, diaconus et subdiaconus prae manibus reliquias sacras deferentes, precedente maxima puerorum copia et subsequente ingenti virorum et mulierum turba cujusvis status et conditionis, cum non tepido devotionis fervore duobus choralibus antiphonas ob hoc decantari solitas et vicariis illis respondent[ ] continuando donec ad predictas edes appulerunt, in quibus prelibatus magister (magister) Paschasius doctissimam concionem omni certe eruditione plenissimam.
Qua finita idem duo chorales coram maiore altari valde solemniter decantarunt hos verses "Domine, non secundum, etc." Deinde ad ecclesiam Beatae Mariae Bolonensis redeuntes et vicarii eisdem pueris respondentes eandem litaniam musicaliter resumebant. Quasquidem supplicationes pluribus aliis subsequentibus diebus intra ecclesiam et extra continuari decreverunt idem domini mei.
Et in rei perpetuam memoriam hunc processum verbalem per me Firminum Caffier, eorum scribum seu secretarium, confici et in registris capituli registrar jusserunt ob […] confratres suos canonicos successores qu[ ] perpetuis lapsuris annis hujus diei meminissent velint et populum Bolonensem ad penitentiam procurrat admoveri per predicatores pro tempore exist[ ] ipsis ob oculos prponendo vim et violentiam supranarrati terremotus qui tantus fuit et adeo horrendus ut nemo qui videret tam constans et invicibili sit animo qui lachrimis non fusis recitare possit. Restat nunc ut huic discursui finem imponent[ ] Deum ipsum […] [ note 6] endum effectum earum rerum de quibus hujusmodi terremotus minantur. Sed vergas in ignem projiciens eas pro[ ]. Amen.
Transcription et notes tirées de l'article de Ghislaine BELLART et Albert VION, "Documents sur le tremblement de terre du 6 avril 1580", Bulletin de la Commission d’histoire et d’archéologie du Pas-de-Calais, t. XII, 1990, p. 540-550.
Notes
[ note 1] Deux lignes manquent en haut de la deuxième page.
[ note 2] Plusieurs fins de ligne sont incomplètes sur le document.
[ note 3] Sic, pour assidebant ?
[ note 4] Une ou deux lignes manquantes.
[ note 5] Lire capsarum.
[ note 6] Une ou deux lignes manquantes.
